Loża biskupia

Istniejąca do dziś loża biskupia stanowiła jeden z kilku elementów unikalnego systemu komunikacyjnego, łączącego niegdyś w jedno wszystkie budowle na obszarze wzgórza zamkowego - pałac, kolegiatę, szkołę, kościół Św. Trójcy oraz seminarium duchowne. Osobny, kryty korytarzyk łączył też owe ganki, biegnące wzdłuż południowej części cmentarza parafialnego z wnętrzem katedry, a ściślej z lożą biskupią w nawie, wzniesioną nad bocznym, południowym wejściem do kościoła. Loża taka - zapewne bardzo skromna ­istniała już ok. 1730 roku, obecną - o formie wielobocznego, częściowo przeszklonego drewnianego wykusza zwieńczonego kopułką, bogato zdobionego złoconą dekoracja ornamentalną i roślinną, z motywem masek, muszki i girland kwietnych u podstawy, wystawiono w latach 1753-1760 z fundacji biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego (zm. 1758; na loży widnieje herb biskupa - Junosza) - być może wg projektu pracującego dla biskupa włoskiego architekta Guido Antonio Longhi; kolorystyka nowej konstrukcji nawiązywała wyraźnie do pierwotnej polichromii stalli stojących w prezbiterium kościoła.

Obraz „Ukrzyżowanie"

Jeszcze w 1755 roku zawieszono na przeciw loży wiszący tam do dziś obraz przedstawiający Ukrzyżowanie, namalowany przez Antoniego Brygierskiego (ok. 1722-1791) - duchownego rodem z diecezji wrocławskiej (prawdopodobnie z Cieszyna), od 1752 roku przebywającego w Kielcach, przy tym zdolnego malarza pracującego na zlecenie biskupów krakowskich (m.in. wykonał niezachowane już dziś cykle wizerunków biskupich z wnętrz zamku w Iłży i seminarium duchownego w Kielcach).

W 1758 roku Brygierski odnowił obraz Matki Boskiej Łaskawej, niewykluczone, iż był także twórcą portretów biskupów: K. F. Szaniawskiego i A. S. Załuskiego z ich epitafiów w katedrze oraz kilku obrazów ołtarzowych (m.in. św. Jana Chrzciciela i św. Antoniego). Warto wiedzieć, iż ksiądz Brygierski zapisał także - wraz z ks. Franciszkiem Erazmem Preissem i Janem Gwalbertem Muszyńskim - pieniądze dla istniejącej niegdyś przy kościele kapeli. Muzycznej. Wiszący dziś w kościele obraz - przedstawienie Ukrzyżowanego na tle pociemniałego nieba oraz pejzażu Jerozolimy, ze skuloną u podstawy krzyża postacią Marii Magdaleny, wyraźnie nawiązujący do tradycji barokowego malarstwa włoskiego, to osobisty dar duchownego-malarza dla kościoła, z którym był związany blisko 40 lat.

Oba epitafia biskupie

Po obu stronach nawy głównej znalazły się na filarach niemal identyczne - różniące się przede wszystkim kolorem marmuru - ogromne tablice epitafijne o formie rozbudowanych, marmurowych kartuszy, wzbogaconych dodatkowo malowanymi na blasze (zapewne przez ks. Antoniego Brygierskiego) portretami zmarłych biskupów krakowskich. I tak po stronie północnej umieszczono - wystawione z funduszy kapituły przed rokiem 1734, wykonane z marmuru chęcińskiego epitafium biskupa Konstantego Felicjana Szaniawskiego (zm. 1732), po południowej zaś Andrzeja Stanisława Załuskiego (zm. 1758); odkute na wzór poprzedniego w czarnym marmurze w latach 1758-1760.

Ambona

Nie wiemy, kiedy wzniesiono w kościele pierwszą ambonę, przeniesioną wraz z ołtarzami Św. Anny i Św. Mikołaja do kościoła Św. Trójcy; nową ufundował w latach ok. 1644-1654 ks. Maciej Obłomkowicz. Ambonę tę wymieniono na nową w XVIII stuleciu (ok. 1734-1760) staraniem kanonika kieleckiego i skalbmierskiego Franciszka Domaniewicza (zm. 1750); - do dziś istniejącą, zawieszoną przy filarze obok oparza Św. Józefa, ambonę zdobią na koszu motywy ornamentalno-kwiatowe, na baldachimie zaś symbole Czterech Ewangelistów: anioł (św. Mateusz), lew (św. Marek), wól (św. Łukasz) oraz orzel (ś. Jan), a także Gołębica Ducha Świętego.

Ołtarze parami:

Obecne ołtarze, które zastąpiły konstrukcje wykonane w XVII wieku staraniem duchownych kolegiackich oraz mieszczan kieleckich, wystawiono w latach 1726-1790 z fundacji kanoników i wikariuszy; parami identyczne, przeważnie o zbliżonej, architektonicznej strukturze uzupełnianej dekoracją rzeźbiarską, ołtarze te pozwalają zaobserwować zmiany, jakim podlegała sztuka snycerska od dojrzałego baroku początków XVIII wieku aż po późne rokoko lat osiemdziesiątych tegoż stulecia.

Projekty niektórych ołtarzy - Matki Boskiej Łaskawej, Ukrzyżowania, może Św. Józefa i Św. Janów przypisano Kacprowi Bażance, natomiast ich wykonanie - w tym szczególnie dekorację rzeźbiarską -Antoniemu Frączkiewiczowi (zm. 1741); mocne, jednoosiowe, architektoniczne konstrukcje o kulisowo ustawionych wiązkach pilastrów dźwigających wygięte, potężne belkowania z nastawą na osi i bogatą dekoracją rzeźbiarską na gzymsie, wyraźnie odwołują się do tradycji włoskiej sztuki barokowej - realizacji Carla Fontany czy projektów Andrea del Pozzo. Antoni Frączkiewicz, uważany za wykonawcę dekoracji figuralnej tych kilku kieleckich ołtarzy, wzorował się bez wątpienia na sztuce Baltazara Fontany, a ściślej na wykonanej przeztego ostatniego artystę dekorację kościoła Św. Anny w Krakowie - rzeźby Św. Weroniki, Św. Joachima z katedry kieleckiej wyraźnie przypominają figury tychże świętych z kościoła krakowskiego.

W przypadku pozostałych ołtarzy ich autorstwo nie zostało dotąd ustalone w sposób bezsporny, aczkolwiek niektóre wiązano m.in. z Wojciechem Bielskim (ołtarz Św. Antoniego Padewskiego; złocenie ołtarzy Św. Jana Chrzciciela i Św. Mikołaja), archiwalnie odnotowanym wszak jedynie przy pokostowaniu konfesjonałów; ołtarze te są artystycznie znacznie słabsze od wymienionych powyżej, wykazując bliskie stylowe pokrewieństwa z wieloma współczesnymi im realizacjami krakowskimi, a także z wystrojem kościołów farnych w Iłży i częściowo Rakowie

a) od południa - Ołtarz śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty
Pierwotnie w tym miejscu znajdował się zapewne XVII-wieczny ołtarz Wszystkich Świętych z obrazem ufundowanym w 1 połowie owego stulecia przez rajcę kieleckiego Adama Ornasia. Wykonanie obecnego ołtarza sfinansował kanonik kielecki Jan Jerzy Konrad (zm. 1744); w centrum architektonicznej konstrukcji umieszczono obraz przedstawiający św. Jana (dziś zastąpiony wizerunkiem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, któremu to ołtarz ów zawdzięcza zmianę nazwy), po bokach zaś rzeźby świętych: Edwarda (1033-1066) ­angielskiego króla otaczającego szczególną opieką chorych i ubogich oraz Jerzego, patrona rycerzy oraz patrona Anglii, uważanego przez wiernych za - według tradycji żołnierza armii rzymskiej, straconego za czasów cesarza Dioklecjana (IV wiek); św. Jerzy to jednocześnie miles christianus, rycerz chrześcijański, zmagający się z wszelkim złem, wg tradycji szczególnie cenny sojusznik w walce z szatanem

a) od północy - Ołtarz Ś. Józefa
Usytuowany po stronie północnej ołtarz ufundował scholastyk kielecki Jan Siwertt (zm. 1734), a odnowił wielce zasłużony dla kieleckiej świątyni kustosz kielecki i kanonik krakowski Józef Rogalu (ok. 1685-1765). W środku ołtarza umieszczono obraz przedstawiający św. Józefa trzymającego w ramionach Dzieciątko Jezus, po bokach zaś rzeźby Dawida, syna Jessego, pasterza, potem grajka i sługę na dworze króla Saula, wreszcie obwołanego królem Judy, według tradycji twórcy Psalmów - oraz biblijnegoJózefa, syna patriarchy Jakuba, sprzedanego przez braci do Egiptu, którego - dzięki trafnie odczytanym snom faraona - został rządcą. W roku 1752 opiekę nad tym ołtarzem powierzono bractwu stolarzy, a w 1767 cechowi murarskiemu, stolarskiemu i ciesielskiemu. Obecnie umieszczono w ołtarzu wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem - kopię cudownego obrazu jasnogórskiego, wykonaną w roku 1912 i pierwotnie znajdującą się w ołtarzu Różańcowym.

b) od południa - Św. Trójca
Pierwszy ołtarz - drewniany, ze złoconymi kolumnami i obrazem przedstawiającym Trójcę Świętą - wystawiono staraniem kanonika Macieja Obłomkowicza (1646-1654). Obecne retabulum ufundował w latach 1753-1760 kanonik kielecki i prepozyt bodzentyński Józef Michał Wołynczewski (zm. 1754); ołtarz otrzymał architektoniczną strukturę z czterema kolumnami, obrazem Św. Trójcy (kopia obrazu ołtarzowego z kieleckiego kościoła seminaryjnego pod tym samym wezwaniem) na osi oraz figurami przedstawiającymi świętych: Augustyna (zm. 431 biskup Hippony, jeden z największych filozofów chrześcijańskich) oraz Bazylego (zw. Wielkim, 329/330-379; biskup Cezarei i doktor Kościoła) lub Atanazego (zm. 373 biskup Aleksandrii, doktor Kościoła); w zwieńczeniu umieszczono figurę św. Michała Archanioła . Dziś w centrum ołtarza znajduje się przedstawienie św. Teresy od Dzieciątka Jezus (Teresy Martin, karmelitanki z Lisieux ­zmarłej w roku 1897 mistyczki, ogłoszonej trzecią kobietą - obok św. Katarzyny ze Sieny i św. Teresy z Avila - Doktorem Kościoła w roku 1997).

b) od północy - Św. Stanisław
Niewykluczone, iż ołtarz pod tym wezwaniem stał już w początkach XVIII stulecia - w 1730 roku zapisano bowiem iż retabulum pod tym wezwaniem miało strukturę pozłacaną w cztery kolumny, z obrazem przedstawiającym św. Stanisława prowadzącego Piotrowina przed króla. Obecne retabulum stanęło w kościele w latach 1743-1751 z fundacji kanonika kieleckiego i proboszcza małogoskiego Michała Horbowskiego (ok. 1694-1764); ołtarz ten zyskał po bokach dwie figury świętych polskich: Kazimierza Jagiellończyka (1458-1484; syn króla Kazimierza Jagiellończyka, patron Wilna i Litwy) oraz św. Stanisława Kostki (1550-1568; syn kasztelana zakroczymskiego, zmarły po 9 miesiącach pobytu w rzymskim nowicjacie jezuitów; patron młodzieży); dziś zamiast obrazu przedstawiającego Wskrzeszenie Piotrowina, umieszczono w ołtarzu wizerunek św. Maksymiliana Marii Kolbego (1894-1941; franciszkanin, doktor teologii, założyciel Milicji Niepokalanej oraz Małego  Seminarium Misyjnego w Niepokalanowie, zmarły męczeńsko w Oświęcimi

c) od południa - Św. Anny
Ołtarz p.w. św. Anny, matki Najświętszej Marii Panny, żony Joachima, a następnie Kleofasa i Salomasa istniał już w romańskiej bazylice; w 1 połowie XVII wieku odnowił go ­podobnie, jak i ołtarz Św. Mikołaja - kielecki mieszczanin Florian Ornaś (ur.1572), syn rajcy Adama (fundatora ołtarza Wszystkich Świętych) i Doroty; ołtarz ten przeniesiono po roku 1646 do kościoła Św. Trójcy, a w jego miejscu nowe, pozłociste retabulum z dwiema po obydwu stronach kolumnami i przydanymi skrzydłami oraz obrazem Św. Anny Samotrzeciej (tzn. Św. Anny z Marią i małym Panem Jezusem). Ołtarz ten wymieniono na nowy, istniejący do dziś, w latach 1753-1756 z fundacji ówczesnego biskupa przemyskiego a później arcybiskupa lwowskiego, dawnego proboszcza kolegiaty kieleckiej (1729-1739) Wacława Hieronima Sierakowskiego (1699-1780); w centrum ołtarza znalazł się obraz o analogicznej, jak poprzednio tematyce (Św. Anna Samotrzecia), wymieniony dziś na wizerunek bł. Wincentego Kadłubka (ok. 1150/1160-1223) biskupa krakowskiego w latach 1207-1218, który dobrowolnie zrezygnowawszy z urzędu, wstąpił do zakonu cystersów Jędrzejowie; w zwieńczeniu przedstawienie Ducha Świętego oraz aniołów. Po bokach ołtarza umieszczono figury dwóch sióstr przyrodnich Matki Boskiej, córek św. Anny z jej następnych małżeństw z Kleofasem i Salomasem - Marii Kleofasowej, żony Alfeusza i matki św. Jakuba Młodszego (Mniejszego) i Józefa Sprawiedliwego oraz MariiSalome, żony Zebedeusza i matki św. Jana Ewangelisty oraz Jakuba Starszego (Większego).

c) od północy - ołtarz Św. Mikołaja
Także i to retabulum stało w romańskiej świątyni; podobnie, jak poprzednie, odnowił je w 1 połowie XVII wieku mieszczanin Florian Ornaś (ur. 1572); także i ono przeniesiono po 1646 roku do kościoła Św. Trójcy. Nowy oparz wystawił ks. Maciej Obłomkowicz (ok. 1580-1654) jako strukturę czarno malowana z kolumnami po obydwu stronach pozłoconymi; w środku umieszczono wizerunek św. Mikołaja - żyjącego w IV wieku biskupa Miry, słynnego z opieki nad ubogimi oraz obdarowywania ludzi potrzebujących bez ich wiedzy; retabulum to odnowiono w 1716 roku. W latach 1760-1763 ówczesny wikary, a później kanonik kielecki Franciszek Erazm Preiss sfinansował wykonanie obecnego ołtarza, a w roku 1772 także jego pozłocenie (dokonał tego malarz Wojciech Bilski). W centrum ołtarza umieszczono wizerunek świętego, po bokach zaś postacie kobiet z rogami obfitości wypelnionymi pieniędzmi - alegoryczne figury odwołujące się do szczodrobliwości świętego biskupa, być może przedstawiające legendarne córki ubogiego szlachcica, którym podrzucił pieniądze na posag. W latach 1791-1818 umieszczono w oltarzu nowy obraz, przedstawiający św. Teklę; odtąd retabulum to określano wyłącznie imieniem tej dziewicy - męczenniczki z I wieku, według legendy uczennicy św. Pawła z Tarsu; w dawnych wiekach świętą ta uważano za jednąz patronek chroniących przed zarazą.

d) od południa - ołtarz Matki Boskiej Bolesnej
Ołtarz ten istniał już w 2 połowie XVII wieku - w roku 1668 odnotowano ozdoby na obrazie m.in. srebrny miecz tkwiący w sercu Marii, ilustrujący proroctwo starca Symeona - a duszę Twoja przeniknie miecz; w początkach XVIII stulecia ołtarz ów odnowiono - w 1715 uczerniono nastawę i nakryto nową tkaniną; w tym samym roku ołtarz ten oddano pod opiekę cechowi bartników. Retabulum wymieniono na nowe, obecnie istniejące, w 2 połowie XVIII wieku (1760-1791) staraniem kanonika Franciszka Erazma Preissa (1727-1805) z obrazem Matki Boskiej Bolesnej (dziś Świętej Rodziny autorstwa krakowskiego malarza Aleksandra Mroczkowskiego) na osi i rzeźbami świętych apostołów - Piotra i Pawła po bokach.

e) od północy - ołtarz Św. Barbary
Nie wiemy dokładnie, kiedy wystawiono to retabulum, opisane już ok. 1730 roku jako struktura w marmur malowana z kolumnami, z wizerunkiem św. Barbary - dziewicy i męczenniczki z IV wieku, uwięzionej przez własnego ojca za sprzyjanie chrześcijanom i ściętej za przyjęcie chrztu; obecny rokokowy ołtarz stanął staraniem kanonika Franciszka Erazma Preissa w latach 1760-1791, po bokach ołtarza umieszczono rzeźby świętych: Krzysztofa (święty z III wieku, prawdopodobnie zginął śmiercią męczeńską za cesarza Decjusza, patron podróżnych - według legendy miał pomagać pielgrzymom, pragnącym przeprawić się przez Jordan w drodze do Jerozolimy) oraz Rocha (1345/1350-1377/1378; pielęgnujący ofiarnie chorych na zarazę, dlatego jest ich patronem i orędownikiem na czas epidemii); w XIX wieku w ołtarzu umieszczono obraz Łukaszewicza Noli me tangere - czyli Chrystusa ukazującego się po zmartwychwstaniu Marii Magdalenie.

Chór muzyczny i organy

Pierwsze organy ufundowali w kościele w roku 1487 Stanisław Świeradowic i dziekan Dobiesław z Sienna; w 1599 roku określone jako zniszczone, organy wymieniono na nowe zapewne w 2 połowie XVII wieku dzięki funduszom kapituły - wystawione na chórze muzycznym, miały piękną, barwną strukturę w marmur niebieski i czerwony z żółtym malowana, rzeźbą pozłacaną przyozdobione. Organy oraz ów barwny prospekt kilkakrotnie naprawiano, zaś 8 lutego 1765 roku kustosz kielecki Józef Rogalu (ok. 1685-1765) zawarł umowę z organmistrzem Ignacym Foglerem z Krakowa na wykonanie nowych organów za sumę 7000 złotych polskich, a w rok później (1766) na wystawienie murowanego chóru muzycznego. Zarówno wystawione przez Foglera organy z malowanym na żółto, zdobionym złoconą dekoracją prospektem, jak i chór muzyczny przetrwały w kościele przez ponad półtora stulecia, kilkakrotnie też naprawiane; w roku 1912 zastąpiono je obecnym instrumentem, wykonanym przez wiedeńską firmę braci Rieger i ustawionym na nowym, murowanym chórze muzycznym, wzniesionym w latach 1911-1912.

Pod chórem umieszczono w latach osiemdziesiątych XX wieku kilka tablic, poświęconych pomordowanym i poległym w latach 1939-1945 żołnierzom Armii Krajowej okręgu kielecko­radomskiego, żołnierzom Polskich Sił Zbrojnych walczących poza granicami kraju, żołnierzom września 1939 roku oraz tablicę poświęconą milionom rodaków pomordowanych w hitlerowskich obozach zagłady.

Zobacz szerzej: Organy

Ławki i konfesjonały

We wnętrzu kościoła znajdują się także zabytkowe konfesjonały oraz częściowo autentyczne, częściowo zaś wymienione na nowe, wyrzeźbione według XVIII-wiecznego wzoru w 2002 roku, drewniane ławki. Nie wiemy, jak te elementy wyposażenia świątyni wyglądały wcześniej - dopiero w XVII wieku ustawiono w kościele 8 konfesjonałów oraz ławki o różnorodnej formie - w 1734 roku było ich aż 56. Obecne konfesjonały oraz ławki wykonano z funduszy kapituły w latach ok. 1748-1755; przy wykonaniu konfesjonałów (ukończonych w 1752 roku) pracowali m.in. stolarz Królikiewicz i malarz Wojciech Bilski, który je pomalował, pozłocił także zdobiącą je dekorację rzeźbiarską o motywach rokokowych.

Chrzcielnica

Przed rokiem 1599 była już kamienna chrzcielnica, usytuowana najprawdopodobniej w romańskiej części kościoła. W roku 1719, kiedy to przystąpiono do budowy nowej części wschodniej, chrzcielnicę tę naprawiono i przestawiono do nawy północnej,a ściślej do ostatniego, zachodniego jej przęsła, w którym około 1730 roku urządzono kaplicę ­baptysterium, czyli miejscespecjalnie przystosowane do udzielania sakramentu chrztu. Zapewne przy okazji urządzania tejże kaplicy wykonano tez z czarnego marmuru nową, istniejącą do dziś chrzcielnicę, którą ustawiono na kilkustopniowym podwyższeniu i otoczono dekoracyjną, żelazną kratą; już wówczas sklepienie tej kaplicy oraz ściany pokrywała polichromia, której resztki odkryto w 2000 roku w czasie prac konserwatorskich prowadzonych w kościele; polichromia ta przedstawia apostołów z wstęgami z napisami odnoszącymi się do poszczególnych wersetów Credo - czyli wyznania wiary. Kaplicę tę zlikwidowano w roku 1872, urządzając w tym miejscu nowa kruchtę, czyli boczne wejście do świątyni; przerobiono również samą chrzcielnicę, usuwając m.in. XVIII- wieczną miedzianą i złoconą pokrywę zdobioną ołowianą figurką Gołębicy Ducha Świętego wraz z urządzeniem do podnoszenia tejże pokrywy oraz przestawiono ja na obecne miejsce w nawie głównej; nowe przykrycie chrzcielnicy wykonał z miedzi J. Rzepecki w roku 1874.

Polichromia - poszczególne sceny

W dawnych wiekach wnętrze kościoła nie miało dekoracji malarskiej - z białymi ścianami znakomicie kontrastowały złote ołtarze czy barwne tkaniny oraz obrazy wiszące na ścianach. Pokrywająca dziś wnętrze świątyni polichromia to dzieło artystów krakowskich i warszawskich końca XIX wieku (Piotr Niziński, Leon Strojnowski, Kasper Żelechowski, Stefan Matejko). Na sklepieniu nawy głównej znalazło się sześć dużych scen - najbliżej ołtarza głównego Adoracja Najświętszego Sakramentu (L. Strojnowski), a za nią - idąc w kierunku chóru, kolejno pięć scen, wzorowanych m.in. na rycinach Albrechta Durera; nad arkadami naw bocznych namalowano sceny ze Starego Testamentu, w lunetach i nad filarami postacie proroków zapowiadających przyjście Zbawiciela oraz 12 świętych i błogosławionych wywodzących się z narodu polskiego lub też zasłużonych dla naszych dziejów. W nawach bocznych - oprócz dekoracji roślinnej - znalazły się po 3 większe medaliony oraz po 8 mniejszych, przedstawiające od północy Chrzest, Bierzmowanie i Pokutę oraz Doktorów Kościoła Zachodniego i Czterech Ewangelistów (Mateusz, Marek, Łukasz, Jan), od południa zaś Cnoty teologiczne (Wiara, Nadzieja, Miłość) oraz świętych i patronów zakonów.