Najstarsza wiadomość o organach w kolegiacie kieleckiej pochodzi z 1487 r. Umieszczone były w południowej ścianie nawy głównej ówczesnego kościoła romańskiego. Ufundowali je Stanisław Świeradzic, prepozyt i Dobiesław z Sienna, dziekan. Wizytacja kardynała Radziwiłła z 1598 r. przedstawia organy jako zaniedbane i zepsute. Wg inwentarza z 1734 r. organy znajdowały się nad podmurowaną arkadą przy wielkich drzwiach do kościoła. Prospekt był marmoryzowany na niebiesko i czerwono, dekorowany pozłacaną rzeźbą. Instrument miał 25 głosów (6 w pozytywie), dwie klawiatury, pedał, 6 miechów potrzebujących naprawy, bęben i tremolo (w pozytywie). Wszystkie piszczałki były wykonane z cyny.

W końcu 1734 r. organy zostały poddane remontowi, który  wykonał organmistrz z Warszawy Wawrzyniec Zadorski. Wg umowy z 12 listopada 1734 r. zawartej między ks. kanonikiem Sebastianem Hińczą, prokuratorem kapituły kieleckiej, a organmistrzem ustalono, że przy organach należy wykonać następujące prace: naprawa 6 miechów z wymianą m.in. irchy i zawiasów, naprawa i renowacja manuałów z powleczeniem klawiszy nową wykładziną drewnianą. Ponadto naprawa mechanizmów (ligatury), wymiana sprężyn (forfeksów) i ogólna korekta umożliwiająca sprawne działanie wszystkich głosów. Umowa przewidywała także zamontowanie nowych piszczałek drewnianych. Wszystkie głosy organowe miały być dokładnie wystrojone, a prospekt i szafa organowa wyczyszczone i odnowione. Dla organmistrza ustalono honorarium w wysokości 100 czerwonych złotych.

Ok. 20 lat później stan instrumentu pogorszył się. W 1755 r. kapituła kolegiacka powierzyła ocenę stanu organów Józefowi Sitarskiemu, organmistrzowi z klasztoru Cystersów w Jędrzejowie, który po oględzinach ustalił, że należy zbudować nowy instrument. Budowę nowych organów kapituła zleciła organmistrzowi z Krakowa Ignacemu Foglerowi. Ponadto miał on wybudować nowy chór muzyczny oraz pozytyw, który byłby używany w trakcie budowy głównych organów. 8 lutego 1765 r. w Krakowie sporządzono umowę na budowę organów, podpisaną przez ks. Józefa Rogallę, kanonika katedralnego, kustosza kieleckiego i organmistrza Ignacego Foglera. Inwentarz z 1790 r. podaje, że chór z organami umieszczony był na czterech kamiennych kolumnach, pomalowany na żółto z rzeźbą pozłacaną. Stół gry wbudowany był w centralną ścianę cokołu tak, że organista zwrócony był tyłem do ołtarza. Wewnątrz szafy organowej widoczne są do dzisiaj dawne otwory po kluczach rejestrowych.

Otwory po kluczach rejestrowych (wnętrze szafy organowej)

W 1. poł. XIX w. znacznie pogorszył się stan techniczny organów. Kapituła za pośrednictwem dziekana kolegiaty starała się o fundusze m.in. na remont instrumentu. O jego stanie świadczy dość szczegółowy wykaz kosztów z 1840 r. z opisem napraw, które należało wykonać. Prac remontowych podjął się Karol Żakiewicz, organmistrz z Brzezin z guberni mazowieckiej, który w 1841 r. odpowiedział na ogłoszenie Dozoru Kościelnego w sprawie remontu organów w kolegiacie kieleckiej. Prace remontowe zakończył 19 października 1841 r. W 1850 r. staraniem ks. Majerczaka, ówczesnego administratora diecezji kielecko-krakowskiej, chór organy „odlakierowano" na biało. W 1852 r. na naradzie Dozoru Kościelnego mówiono m.in. o stanie organów. Prospekt miał wiele ubytków w częściach złoconych i malowanych, sam instrument był rozstrojony o zniszczonej klawiaturze i porozklejanych miechach. Przekazano 300 rubli na remont organów. Proboszcz katedry ks. Ćwikliński do naprawy organów sprowadził w 1875 r. organmistrza Antoniego Sapalskiego z Krakowa, u którego zamówił także pozytyw o 4 głosach za 300 rubli, w miejsce dawnego zniszczonego. Pozytyw ten dość szybko uległ zepsuciu na skutek dużej wilgotności, a także „braku dobrego organisty". W 1878 r. rewizji organów katedralnych dokonał organmistrz Schmit; wg przekazów prasowych w 1893 r. organami katedralnymi zajmował się Leopold Blomberg, organmistrz z Warszawy, który wprowadził system stożkowy i dodał 4 nowe głosy. W końcu po tylu naprawach i remontach starego instrumentu kapituła postanowiła zbudować nowe organy. Zorganizowano akcję zbierania datków. Tymczasem ówczesny prałat i kustosz katedry kieleckiej ks. Obuchowicz postanowił sprzedać stary instrument, zachowując jednak rokokowy prospekt. W ogłoszeniu podanym do prasy zachęcał do kupna, podając dyspozycję. Organy zakupił do kościoła parafialnego w Nowym Korczynie ks. Golędzinowski za sumę 150 rubli srebrem Starą balustradę w całości przeniesiono do kościoła w Daleszycach.

DYSPOZYCJA ORGANÓW FOGLERA 

Budowę nowych organów powierzono znanej wówczas firmie austriackiej Braci Rieger z Karniowa (Jägerndorf) opus 1709. Zachowała się umowa z 14 lipca 1910 r., wg której zbudowano instrument o 30 głosach, 2 manuałach i 1 pedale. Przy okazji budowy organów wybudowano nowy, murowany chór wg projektu inż. Rodcewicza. Uroczystość odbioru organów odbyła się na początku 1912 r. z udziałem prof. Mieczysława Surzyńskiego z Konserwatorium Warszawskiego. W 1940 r. zainstalowano napęd elektryczny. Gruntownego strojenia organów katedralnych dokonał w roku 1941 dr Marek Kwiek.

DYSPOZYCJA ORGANÓW BRACI RIEGER

Obecny instrument, to wynik przebudowy dawnych organów Braci Rieger przez firmę Zygmunta Kamińskiego z Warszawy, w latach 1969-1970. Dokonano wtedy poszerzenia i przekonstruowania dyspozycji, dodając trzeci manuał. Zwiększono również skalę manuałów (C-a³) i pedału (C-f³). Wprowadzono również trakturę elektro-pneumatyczną, wstawiono nowy kontuar i boczne segmenty piszczałek. Ostatniej renowacji organów i prospektu dokonano w 1999 r.

DYSPOZYCJA ORGANÓW OBECNYCH

Kolorem czerwonym oznaczone zostały głosy językowe. 

Prezentacja instrumentu, prof. Jerzy Rosiński 2010:

Prezentacja przygotowana przez Adama Bednarza i Mariusza Bednarza 2019:

Źródła: 

• Piotr Rosiński, Zabytkowe organy w województwie kieleckim, Warszawa 1992, s. 128-133.
• Polskie Wirtualne Centrum Organowe (stan: 10.09.2017 r.)

ks. Paweł Rej